Wstęp do tomu 1: Nauki filologiczne
Tom pierwszy trzytomowej monografii Alma Mater Leopoliensis. Dzieje humanistyki lwowskiej 1661-1946 poświęcony jest prawie w całości dziejom nauk filologicznych. Rozpoczyna go rozprawa profesora Adama Redzika poświęcona oficjalnym aktom prawnym, na podstawie których funkcjonowała lwowska wszechnica od początku jej powołania aż do początku XX wieku. Traktujemy ten rozdział jako swoisty wstęp nie tylko do tego tomu, ale do całej trzytomowej monografii.
W tomie pierwszym monografii zależało nam na opisaniu historii nauk filologicznych przez pryzmat nie tylko dorobku naukowego znakomitych literaturoznawców i wybitnych językoznawców, zasłużonych dla rozwoju humanistyki, ale także ich uczniów, prześledzeniu losów karier naukowych pedagogów i ich wychowanków skupionych wokół jednostek (instytutów, katedr czy zakładów) funkcjonujących na Uniwersytecie Lwowskim. W pierwszych dwóch rozdziałach, które stanowią swoistą całość, omówiona została tradycja badań literaturoznawczych skoncentrowanych wokół literatury polskiej i historii jej wykładania na nowo powołanej w 1817 roku katedrze języka i literatury polskiej do exodusu lwowskich uczonych po roku 1945. W rozdziale pierwszym prof. Ewa Grzęda podkreśla m.in. dydaktyczną, naukową i edytorską aktywność Antoniego Małeckiego, ważną zarówno dla lwowskiej uczelni, jak i dla ogólnopolskich badań polonistycznych. Zwraca uwagę m.in. na dorobek naukowy Romana Pilata, jego nowatorski sposób prowadzenia badań literaturoznawczych i wkład w powstanie lwowskiej szkoły historycznoliterackiej, dokonania mickiewiczologa Wilhelma Bruchnalskiego oraz wybitnego poety i tłumacza Jana Kasprowicza. Rozdział drugi autorstwa prof. Mariusza Chrostka przedstawia dalsze losy literaturoznawców-polonistów pracujących już na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Prezentuje on osiągnięcia m.in. Juliusza Kleinera ─ jednego z najwybitniejszych badaczy literatury polskiej, a zarazem ─ jak go określa autor ─ „głównego filaru lwowskiej polonistyki”, Eugeniusza Kucharskiego,najlepszego w międzywojennej Polsce znawcy Fredry i twórcy własnej metodologii badania dzieła, Kazimierza Kolbuszewskiego, którego zainteresowania badawcze skupiają się przede wszystkim wokół literatury staropolskiej. Przybliża także sylwetki docentów habilitowanych w dwudziestoleciu, m. in. Stefana Vrtela-Wierczyńskiego czy Stefanii Skwarczyńskiej, a także asystentów m.in. Janiny Garbaczowskiej czy Władysława Floryana. Z tymi rozdziałami ściśle łączy się ten ─ trzeci, dotyczący historii językoznawca. Prof. Anna Dąbrowska i dr Anna Burzyńska-Kamieniecka opisują losy Antoniego Kaliny, autora m.in. pierwszej gramatyki historycznej języka polskiego, Adama Kryńskiego ─ współautora Słownika języka polskiego, Kazimierza Nitscha ─ jednego z najwybitniejszych wówczas dialektologów, wersolog Marii Dłuskiej czy onomasty Witolda Taszyckiego, ostatniego kierownika katedry języka polskiego na Lwowskim Państwowym Uniwersytecie im. Iwana Franki. Niektórzy z polonistów-językoznawców byli jednocześnie slawistami. Im poświęcone są dwa kolejne rozdziały. W rozdziale czwartym dr Bartosz Juszczak omawia dokonania naukowe i dydaktyczne m.in. wspomnianych już wcześniej lingwistów oraz Tadeusza Lehra-Spławińskiego, jednego z najwybitniejszych slawistów, promotora późniejszych znanych językoznawców, m.in. Zdzisława Stiebera czy Stanisława Bąka. Przedstawia także lektorów języków słowiańskich, m.in. Bolesława Czuruka i Jana Mierzwę, asystentów Stanisława Rosponda, Mariana Jakóbca i Stefana Hrabca, którzy zaczynali swoje kariery naukowe we Lwowie. Rozdział piąty dr Heleny Sojki-Masztalerz poświęcony jest filologii ruskiej/ukraińskiej, której historia, mimo że rozpoczęła się w 1849 roku wraz z utworzeniem katedry języka i literatury ruskiej, miała bardzo burzliwe dzieje. Autorka skupia się na przedstawieniu dokonań m.in. Jakuba Głowackiego, Emiliana Ogonowskiego, Zygmunta Sawczyńskiego czy Jana Janowa. O ile wcześniejsze rozdziały ściśle się ze sobą łączą, zarówno personalnie jak i instytucjonalnie, to kolejne stanowią osobne rozprawy, czasami powiązane ze względu na zainteresowania badawcze poszczególnych osób lub czasowo pełnionych przez nie funkcji. W rozdziale szóstym prof. Jakub Pigoń omawia historię akademickiej filologii klasycznej przez pryzmat m.in. wybitnych hellenistów i latynistów, ich dokonań naukowych oraz osiągnięć w dydaktyce uniwersyteckiej. Prezentuje sylwetki m.in. Wacława Hanna, Zygmunta Węclewskiego, Ludwika Ćwiklińskiego, Stanisława Witkowskiego czy Ryszarda Ganszyńca. Rozdział siódmy autorstwa prof. Markus Eberharter zawiera informacje na temat dziejów filologii germańskiej, kształcenia nauczycieli języka niemieckiego (początkowo głównie na potrzeby monarchii) i problemów z obsadzaniem stanowiska kierownika katedry. Zapoznaje nas z lwowskim środowiskiem akademickim tworzonym przez germanistów, do którego należeli m.in.: August Sauer, Ryszard Werner, Wiktor Dollmeyer, Emil Petzold czy Zdzisław Żygulski. Rozdział ósmy dr Tomasza Krzyżowskiego to kompendium wiedzy na temat rozwoju orientalistyki lwowskiej, ze szczególnym uwzględnieniem powstania Instytutu Orientalistycznego i studiów orientalistycznych w dwudziestoleciu międzywojennym. Autor omawia działalność m.in. Andrzeja Gawrońskiego, Mojżesza Schorra, Władysława Kotwicza, Stanisława Stasiaka, wielu lektorów i wykładowców, których zainteresowania naukowe dotyczyły obszaru Bliskiego Wschodu, Azji oraz Zachodniej i Północnej Afryki. Prof. Beata Baczyńska i dr hab. Ewa Krystyna Kulak prezentują historię romanistyki lwowskiej. Autorki zwracają uwagę przede wszystkim na zasługi Edwarda Porębowicza i jego ucznia Zygmunta Czernego w rozwoju studiów romanistycznych w Polsce oraz wyjątkowej ich pozycji w przedwojennym Lwowie. Rozdział ostatni ─ dziesiąty kończy rozprawa prof. Mirosławy Podhajeckiej o filologii angielskiej. Autorka opisuje początki nauczania języka angielskiego i losy poszczególnych lektorów. Akcentuje wielkie osiągnięcia naukowe szekspirologa Władysława Tarnawskiego i nieproste jego decyzje podejmowane, które podejmował jako publicysty i działacza politycznego.
Anna Dąbrowska
Helena Sojka-Masztalerz
Wstęp do tomu 2: Nauki historyczne
Tom drugi trzytomowej monografii Alma Mater Leopoliensis. Dzieje humanistyki lwowskiej 1661-1946 poświęcony jest dziejom nauk historycznych, w tym naukom pomocniczym historii, które wspomagają pracę historyka, oraz dziedzinom wiedzy bezpośrednio związanym z metodami badań historycznych (choć zaliczanym współcześnie do osobnych dziedzin nauk humanistycznych). Chodzi o antropologię, stojącą na pograniczu humanistyki, nauk społecznych i psychologicznych, oraz o etnologię ─ jedną z dyscyplin antropologii. Mowa też o archeologii, która w tradycji środkowoeuropejskiej (w krajach niemieckojęzycznych i słowiańskich) łączona jest z historią (zob. np. Klasyfikacja dziedzin i dyscyplin naukowych według OECD). Zestawianie etnologii i antropologii widoczne jest dzisiaj w strukturze wydziałów historycznych niektórych uczelni wyższych (np. Uniwersytetu Wrocławskiego). Omówiona została również prehistoria, która w dwudziestoleciu międzywojennym w programach wykładów Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie była zawsze kojarzona z antropologią i etnologią.
Pragniemy, aby nasza monografia zachęciła innych badaczy do podjęcia tej fascynującej problematyki, jaką są badania historii Uniwersytetu Lwowskiego, począwszy od opisania zmagań z utworzeniem Kolegium jezuickiego i powstania pierwszej Katedry Historii w 1784 roku na Uniwersytecie Józefińskimaż do momentu rozpoczęcia przez Sowietów reorganizacji całego szkolnictwa we wrześniu 1939 r., zatwierdzenia nowego statutu uniwersytetu, sytuacji uczonych na Lwowskim Państwowym Uniwersytecie im. Iwana Franki i tuż po zakończeniu II wojny światowej. W niniejszym tomie tej monografii zależało nam na opisaniu dziejów nauk humanistycznych przez pryzmat dorobku naukowego wybitnych historyków, archeologów, etnologów, antropologów oraz ich uczniów, prześledzeniu losów karier naukowych pedagogów i ich wychowanków skupionych wokół jednostek (instytutów, katedr czy zakładów) funkcjonujących na Uniwersytecie Lwowskim. Omówione zostały seminaria historyczne prowadzone przez uczonych m.in. Henryka Zeissberga, Tadeusza Wojciechowskiego, Stanisława Zakrzewskiego czy Bronisława Dembińskiego (począwszy od lat siedemdziesiątych XIX wieku), a także tworzone przez lwowskie środowisko historyczne tzw. szkoły naukowe m.in. szkoła historyczna skupiona wokół Ksawerego Liskego, szkoła historii gospodarczej Franciszka Bujaka, szkoła historii wychowania Stanisława Łempickiego, szkoła antropologiczna stworzona przez Jana Czekanowskiego czy szkoła etnologiczna, na czele której stał Adam Fischer.
Oprócz badaczy z różnych ośrodków naukowych w Polsce: prof. Marii Stini z Uniwersytetu Jagiellońskiego, prof. Marioli Hoszowskiej i prof. Pawła Sierżęgę z Uniwersytetu Rzeszowskiego, prof. Karola Sanojcę i prof. Grzegorza Hryciuka, których artykuły problemowe składają się na niniejszy tom, udało nam się pozyskać do współpracy docenta Marjana Mudrego, którego rozprawa poświęcona Ukraińskiemu Tajnemu Uniwersytetowi we Lwowie 1921–1925 w istotny sposób wzbogaca badania nad problematyką lwowskiego szkolnictwa wyższego i niełatwych stosunków polsko-ukraińskich w walce o ukraiński uniwersytet. Pandemia, a później rozpoczęta przez Federację Rosyjską w roku 2022 pełnoskalowa wojna, uniemożliwiła innym ukraińskim naukowcom, dołączenie do naszych prac, a niektórych zmusiła do zaniechania badań.
Anna Dąbrowska
Helena Sojka-Masztalerz
Wstęp do tomu 3: Filozofia, Teologia, Muzykologia, Historia sztuki
Tom trzeci trzytomowej monografii Alma Mater Leopoliensis. Dzieje humanistyki lwowskiej 1661-1946 składa się zasadniczo z czterech rozdziałów, a także zakończenia będącego swoistym opisem losów lwowskiej uczelni w latach 1939─1946 oraz aneksu, którym są dwa interaktywne inwentarze. Rozdział pierwszy poświęcony jest dziejom filozofii.
Przedstawia ją prof. Anna Bożek. Po wstępnych ustaleniach terminologicznych filozofka przyjmuje rozumienie filozofii jako grupy dyscyplin, które obejmują logikę, psychologię, metafizykę i ontologię, teorię poznania, etykę i estetykę, a także historię filozofii jako dyscyplinę pomocniczą. Autorka przedstawia liczne sylwetki filozofów m.in. Kazimierza Ajdukiewicza, Romana Ingardena, Władysława Witwickiego, Helenie Słoniewskiej, Izydorze Dąbskiej, pracujących na Uniwersytecie Lwowskim w różnych okresach jego funkcjonowania. Skupia swoją uwagę na Kazimierzu Twardowskim, fenomenie jego „szkoły” i różnych nurtach, które w niej istniały. Do dyscyplin nauk humanistycznych zaliczana jest także teologia. Jej historii poświęcony jest rozdział drugi. Autor dr Marek Miławicki rozumie teologię jako nauki teologiczne, które były wykładane na Wydziale Teologicznego przez niemalże trzy wieki tzn. od początku istnienia Akademii Lwowskiej aż do jego zamknięcia we wrześniu 1939 roku. M. Miławicki omawia m.in. strukturę wydziału, udział poszczególnych profesorów i wykładowców w życiu naukowym uczelni oraz państwa polskiego. Wielokrotnie podkreśla osiągnięcia kadry zwłaszcza w naukach filozoficzno-teologicznych. Zwraca uwagę na znaczenie Wydziału Teologicznego w zdobywaniu solidnego wykształcenia i w przygotowani do pracy duszpasterskiej duchownych katolickich trzech obrządków i wielu narodowości. Dwa kolejne rozdziały tego tomu zawierają informacje na temat dziejów nauki, którą ─ w anglosaskim kręgu kulturowym ─ określa się jako arts, czyli nauki związanej ze sztuką. W rozdziale trzecim prof. Maciej Gołąb omawia dzieje muzykologii, działalność wybitnego muzykologa i historyka muzyki Adolfa Chybińskiego, a także jego wkład w powstanie „lwowskiej szkoły muzykologicznej”. Muzykologię i historię sztuki na Uniwersytecie Lwowskim łączy postać wybitnego historyka sztuki Jana Bołoz Antoniewicza, który jako pierwszy poddał Wydziałowi Filozoficznemu Uniwersytetu Lwowskiego myśl utworzenia na lwowskiej uczelni katedry muzykologii. Temu historykowi, jak i innym historykom sztuki m.in. Władysławowi Podlasze, Mieczysławowi Gębarowiczowi, Karolinie Lanckorońskiej, poświęcony jest rozdział czwarty. W nim prof. Rafał Eysymontt i dr Roksolana Holovata szczegółowo przedstawiają dzieje historii sztuki jako kierunku uniwersyteckiego. Pokazują działania podejmowane przez lwowskich historyków sztuki w szerszym kontekście. Charakteryzują ich działalność konserwatorską na tle życia artystycznego Lwowa XIX wieku.
Oddajemy czytelnikom trzytomową monografię w formie e-booka wzbogaconą o dostęp do cyfrowego archiwum (https://archiw.uwr.edu.pl/ ─ Archiwum cyfrowe), który istotnie rozszerza bazę źródłową dotychczasowych opracowań. Poza przywołaniami w poszczególnych artykułach dodatkowo po tomie trzecim monografii znajdują się całościowe dwa interaktywne inwentarze (w układzie alfabetycznym) opisu 5. zespołu 26 oraz opisu 1. zespołu P-119 wraz z linkami do wszystkich teczek personalnych. Tam też zamieszczamy szczegółowe zasady transliteracji i transkrypcji nazwisk zapisanych cyrylicą, które zostały przyjęte w całej monografii. W przypadku ukraińskich oraz rosyjskich nazwisk i imion historycznych czy znanych w wersji polskiej wykorzystujemy polską wersję ich zapisu (zob. inwentarz opisu 5. zespołu 26 ─ Państwowego Archiwum Obwodu Lwowskiego ─ DALO). W przypadku ukraińskich oraz rosyjskich nazwisk i imion występujących w inwentarzu sporządzonym już po ukraińsku w Archiwum Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki (zob. inwentarz opisu 1 zespołu P-119 ─ ALUNIF) spolszczono tylko zakończenia, np. nazwiska na: -ський, –цький(otrzymują kolejno zakończenia -ski, –cki, np. Полянський ─ Polanski), nazwiska na –ий (-iй) (otrzymują polskie zakończenie na –y, np. Мудрий ─ Mudry), na –ць (otrzymują zakończenie na –ć, np. Куровець ─ Kuroweć), natomiast imiona pozostawiono w wersji oryginalnej.
Więcej informacji znajduje się w e-booku Alma Mater Leopoliensis. Dzieje humanistyki lwowskiej 1661-1946 (Alma Mater Leopoliensis. History of the Lviv Humanities 1661–1946).
Anna Dąbrowska
Helena Sojka-Masztalerz