Streszczenie monografii Alma Mater Leopoliensis. Dzieje humanistyki lwowskiej 1661-1946 (z dwoma interaktywnymi linkami)
Na przestrzeni swojej ponad trzystu letniej historii Uniwersytet Lwowski był jedną z najważniejszych placówek naukowo-badawczych, edukacyjnych, i kulturotwórczych Europy Środkowej. W niektórych momentach swoich dziejów odgrywał szczególną rolę w wzmacnianiu tożsamości narodowej Polaków i Ukraińców. Mimo niejednokrotnie napiętych stosunków narodowościowych Uniwersytet Lwowski − z punktu widzenia Polaków − wpisał się w tradycję wielonarodowej Rzeczypospolitej. Odegrał znaczącą rolę jako uczelnia która wpływała na rozwój nauki polskiej w ogóle i edukację przyszłych pokoleń. Niektórzy z profesorów tej lwowskiej uczelni w II Rzeczypospolitej poza pracą na uniwersytecie sprawowali także inne funkcje. Wśród nich byli również humaniści, np. romanista Zygmunt Czerny współpracował z władzami oświatowymi jako członek Państwowej Rady Wychowania i Oświecenia Publicznego, romanista Edward Porębowicz był szefem Sekcji Literatury, Muzyki i Teatru w Ministerstwie Sztuki i Kultury (1919 r.), historycy m.in. Bronisław Dembiński, Leon Kozłowski czy Stanisław Zakrzewski piastowali mandat posła lub senatorami.
Celem powstania trzytomowej monografii było opracowanie dziejów nauk humanistycznych na Uniwersytecie Lwowskim od momentu erekcji Uniwersytetu Lwowskiego w 1661 r. przez króla Jana II Kazimierza Wazę aż do 1946 r., kiedy to większość polskiej kadry naukowej, nie godząc się na nowy porządek polityczny opuściła lwowską uczelnię. W pracy scharakteryzowano poszczególne nauki humanistyczne: ich znaczenie i miejsce w strukturze samego Uniwersytetu Lwowskiego. Opisano główne kierunki rozwoju humanistyki lwowskiej i osiągnięcia naukowo-edukacyjne lwowskiego środowiska uniwersyteckiego.
Przedmiotem badań uczyniono humanistykę rozumiana jako grupę nauk, w skład której wchodzą takie dyscypliny humanistyczne jak: literaturoznawstwo, językoznawstwo, historia, historia sztuki, filozofia i teologia, posługująca się metodami filozoficznymi, oraz te, które − w anglosaskim kręgu kulturowym − tworzą arts, czyli nauki związane z kulturą, sztuką, do których zaliczana jest muzykologia i filologia (tu: filologia polska, filologia klasyczna, filologia germańska, filologia angielska, filologia romańska, filologia ukraińska, filologia słowiańska, orientalistyka wg podziału na języki lub grupy językowe).
Monografia prezentuje humanistykę lwowską w sposób całościowy w sensie chronologicznym, aby czytelnik mógł prześledzić ewolucyjność poszczególnych dziedzin na przestrzeni wieków. Więcej uwagi (choć w zależności od okresu i dyscypliny) poświęcono zwłaszcza dwóm okresom: tzw. autonomii Galicji, kiedy to po 1869 roku do tej pory zwykła prowincja Austro-Węgier uzyskała polityczną i kulturalną swobodę w znacznie większym zakresie, niż miała wcześniej, a w 1871 r. postanowieniem cesarskim na Uniwersytecie Lwowskim język polski stał się językiem wykładowym, obok niemieckiego, łaciny i ukraińskiego, a także okresowi od 1918 do 1939 roku, kiedy to Uniwersytet Lwowski był jednym z największych i najbardziej zasłużonych placówek naukowych w ówczesnej Polsce. Powiększyła się liczebność kadry naukowej, oferta programowa dla studentów i poszerzyła się baza lokalowa (m.in. na potrzeby uczelni przekazano dawny budynek Sejmu Krajowego). To w tym okresie miały miejsca najbardziej − z punktu widzenia Polaków − znaczące w dziejach placówki wydarzenia, np. w 1919 roku nadano uniwersytetowi imię jego fundatora króla Jana Kazimierza, a w 1924 r. z dotychczasowego Wydziału Filozoficznego wyodrębniono dwie nowe jednostki: Wydział Humanistyczny (największy w tym okresie pod względem struktury) i Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, podnosząc w ten sposób liczbę fakultetów do pięciu, co przełożyło się na większe zainteresowanie młodzieży nauką na uniwersytecie (np. w III trymestrze roku akademickiego 1932/1933 indeksy wydano 7358 indeksy, niespotykane na taką skalę już nigdy w dziejach tej uczelni do 1946 r.). W tym okresie pracowało na uczelni wielu wybitnych profesorów, którzy podnieśli niektóre dyscypliny humanistyczne do poziomu nieosiąganego w czasach autonomii galicyjskiej. W II Rzeczypospolitej je twórczo rozwinęli. Dynamicznie rozwijały się tzw. lwowskie szkoły naukowe m.in. filozoficzna szkoła lwowsko-warszawska (zwana też szkołą Twardowskiego) − jedna z najważniejszych gałęzi filozofii naukowej XX wieku, historycznoliterackiej szkoły Romana Pilata, szkoła antropologiczna (lwowska szkoła typologiczna) z Janem Czekanowskim na czele, szkoła etnologiczna skupiona wokół Adama Fischera, szkoła historii gospodarczej Franciszka Bujaka czy szkoła historii wychowania Stanisława Łempickiego,
W monografii znacznie mniej miejsca przeznaczono na omówienie początków działalności uczelni do lat 60. XIX wieku. W okresie tym, kiedy uczelnia funkcjonowała jako Akademia Lwowska (1661−1773), Uniwersytet Józefiński (1784−1805), Liceum Lwowskie (1805−1817) czy Cesarsko-Królewski Uniwersytetu im. cesarza Franciszka I (formalnie do 1918), ale nauki humanistyczne nie rozwijały się tak prężnie. Wynikało to m.in. z małej liczby profesorów (zajmujących się naukowo daną dziedziną nauki), ze stosunkowo dużej rotacji kadry wykładowców, braku profesjonalizacji wykładów i nieprowadzenia ich w językach ojczystych studentów. Mniej uwagi poświęcono również ostatniemu okresowi − kończącemu monografię tj. historii Uniwersytetu Lwowskiego podczas II wojny światowej (która zaczęła się we Lwowie wraz z wkroczeniem Armii Czerwonej 17 września 1939 r.). Był to najtragiczniejszy okres w historii uczelni. Podczas pierwszej okupacji sowieckiej (1939−1941) przeprowadzono zmiany organizacyjne i personalne na uczelni, m.in. znaczącą część polskiej kadry uczącej pozbawiono etatów, a na ich miejsce przyjęto m.in. pracowników z Ukrainy wschodniej, zmieniono strukturę uczelni na wzór sowiecki (m.in. zlikwidowano Wydział Teologiczny), obowiązującym językiem na uczelni stał się język ukraiński. Tylko nieliczni Polacy pozostali na etatach, godząc się − z różnych powodów − na upokorzenia okupanta. Jeszcze większe szkody polskiej nauce wyrządzili Niemcy. Już od początku okupacji niemieckiej (1941−1944) dokonywali oni czystek etnicznych i masowych mordów, których celem było wyniszczenie polskiej inteligencji. W lipcu 1941 r. na Wzgórzach Wuleckich rozstrzelano kilkudziesięciu lwowskich profesorów, w tym tłumacza literatury francuskiej Tadeusza Boya-Żeleńskiego. Uniwersytet zamknięto, a na jego miejsce w 1942 r. powstały Państwowe Kursy Zawodowe. Część kadry uniwersyteckiej, która pozostała we Lwowie w czasie okupacji niemieckiej prowadziła tajne nauczanie (1941−1945/46). W zasadzie prowadziły je wszystkie przedwojenne wydziały. „Za drugich Sowietów” − jak określali lwowianie okres − kiedy drugi raz Sowieci weszli do Lwowa zastraszana i szykanowana kadra uniwersytecka była zmuszona opuścić uczelnie i wyjechać do Polski. Pozostali nieliczni, m.in. historyk sztuki Mieczysław Gebarowicz.
Monografia jest pracą zbiorową. Składa się z trzech tomów. Tom pierwszy poświęcony jest naukom filologicznym: filologii polskiej, w której wyodrębniono literaturoznawstwo i językoznawstwo, filologii słowiańskiej, filologii ukraińskiej (którą wówczas nazywano filologią ruską), filologii klasycznej, filologii germańskiej, orientalistyce, filologii romańskiej i filologii angielskiej. Filolodzy − specjaliści ze swojej dziedziny poprzez pryzmat indywidualnych osiągnięć poszczególnych lwowskich uczonych charakteryzują ich osiągnięcia, obszary naukowych zainteresowań i pełnione funkcje na Uniwersytecie Lwowskim. W pierwszych dwóch rozdziałach − poprzedzonych wspaniale udokumentowanymi rozważaniami na temat podstaw prawno-administracyjnych uczelni − omówiona została tradycja badań literaturoznawczych skoncentrowanych wokół literatury polskiej i historii jej wykładania na nowo powołanej w 1817 roku katedrze języka i literatury polskiej do momentu wyjazdu lwowskich uczonych do Polski. W rozdziale pierwszym zwrócono uwagę m.in. na dydaktyczną, naukową i edytorską aktywność Antoniego Małeckiego, ważną zarówno dla lwowskiej uczelni, jak i dla ogólnopolskich badań polonistycznych. Omówiono m.in. dorobek naukowy Romana Pilata, jego nowatorski sposób prowadzenia badań literaturoznawczych i wkład w powstanie lwowskiej szkoły historycznoliterackiej, dokonania mickiewiczologa Wilhelma Bruchnalskiego oraz wybitnego poety i tłumacza Jana Kasprowicza. Ponadto przedstawiono losy literaturoznawców-polonistów, którzy zaczynali swoje kariery jeszcze przed 1918 rokiem, a kontynuowali je na Uniwersytecie Jana Kazimierza, m.in. osiągnięcia Juliusza Kleinera ─ jednego z najwybitniejszych badaczy literatury polskiej, Eugeniusza Kucharskiego,najlepszego w międzywojennej Polsce znawcy Fredry i twórcy własnej metodologii badania dzieła, Kazimierza Kolbuszewskiego, którego zainteresowania badawcze skupiają się przede wszystkim wokół literatury staropolskiej. Przybliża także sylwetki docentów habilitowanych w dwudziestoleciu, m. in. Stefana Vrtela-Wierczyńskiego czy Stefanii Skwarczyńskiej, a także asystentów m.in. Janiny Garbaczowskiej czy Władysława Floryana. Z tymi rozdziałami ściśle łączy się ten ─ trzeci, dotyczący historii językoznawca. Zostały w nim opisane losy Antoniego Kaliny, autora m.in. pierwszej gramatyki historycznej języka polskiego, Adama Kryńskiego ─ współautora Słownika języka polskiego, Kazimierza Nitscha ─ jednego z najwybitniejszych wówczas dialektologów, wersolog Marii Dłuskiej czy onomasty Witolda Taszyckiego, ostatniego kierownika katedry języka polskiego na Lwowskim Państwowym Uniwersytecie im. Iwana Franki. Niektórzy z polonistów-językoznawców byli jednocześnie slawistami. Im poświęcone są dwa kolejne rozdziały. W nich zaprezentowano dokonania naukowe i dydaktyczne m.in. wspomnianych już wcześniej lingwistów oraz Tadeusza Lehra-Spławińskiego, jednego z najwybitniejszych slawistów, promotora późniejszych znanych językoznawców, m.in. Zdzisława Stiebera czy Stanisława Bąka. Przedstawia także lektorów języków słowiańskich, m.in. Bolesława Czuruka i Jana Mierzwę, asystentów Władysława Kuraszkiewicza, Stanisława Rosponda, Mariana Jakóbca, którzy zaczynali swoje kariery naukowe we Lwowie, a kończyli już po wojnie na Wrocławskim Uniwersytecie. Rozdział piąty to historia filologii ukraińskiej, zwanej wtedy ruską. Miała ona swoją długą historię, bo rozpoczęła się w 1849 roku wraz z utworzeniem Katedry Języka i Literatury Ruskiej na Uniwersytecie Lwowskim. Przedstawiono dokonania m.in. Jakuba Głowackiego − profesora tejże Katedry i jej pierwszego kierownika (1849−1867), jednocześnie ukraińskiego działacza oraz współtwórcy Ruskiej Trójcy, a także osiągnięcia slawisty i etnografa Emiliana Ogonowskiego − następcy Głowackiego na tej Katedrze (1867−1894). Bardziej szczegółowo zaprezentowano działalność tej filologii w II Rzeczypospolitej, kiedy to wieloletnim jej kierownikiem był Jan Janów (od 1927 do 1939 r.), lektorami zaś języka ukraińskiego − m.in. Jerzy Zarzycki i Eliasz Kokorudz. Kolejne artykuły problemowe w tym tomie poświęcone kolejnym dyscyplinom. W części szóstej omówiono dzieje akademickiej filologii klasycznej przez pryzmat m.in. wybitnych hellenistów i latynistów, ich dokonań naukowych, osiągnięć w dydaktyce uniwersyteckiej i środowiska, które tworzyli wraz ze swoimi współpracownikami. Scharakteryzowano historię filologii klasycznej na Uniwersytecie Józefińskim, w Liceum Lwowskim, gdzie po kilkuletniej przerwie ponownie zaczęto wykładać przedmioty klasyczne (w tym grekę) oraz na Uniwersytecie Franciszkańskim od 1817 r. do 1871 r., kiedy to na Katedrę Filologii Klasycznej powołano po raz pierwszy Polaka − Zygmunta Węclewskiego. Zaprezentowano sylwetki wybitnych filologów klasycznych m.in. Ludwika Ćwiklińskiego, Stanisława Witkowskiego, Jerzy Kowalski, Bronisława Kruczkiewicza, Jana Sajdaka czy Ryszarda Ganszyńca. Kolejny rozdział poświęcono dziejom filologii germańskiej, w tym kształceniu nauczycieli języka niemieckiego (początkowo głównie na potrzeby monarchii) i problemom z obsadzaniem stanowiska kierownika katedry. Omówiono kłopoty germanistów z miejscowym środowiskiem akademickim, zwłaszcza po 1871 r., kiedy oficjalnymi językami nauki stały się język polski i ukraiński, a niemiecki zaczął być wypierany z życia uniwersyteckiego. Zawarto szczegółowe informacje na temat lwowskiego środowiska akademickiego tworzonego przez germanistów, do którego należeli m.in.: August Sauer, Ryszard Werner, Wiktor Dollmayer, Emil Petzold czy Zdzisław Żygulski. Rozdział kolejny to kompendium wiedzy na temat rozwoju orientalistyki lwowskiej, ze szczególnym uwzględnieniem powstania Instytutu Orientalistycznego i studiów orientalistycznych w dwudziestoleciu międzywojennym. Scharakteryzowano działalność m.in. indoeuropeisty i autora pierwszego podręcznika do sanskrytu − Andrzeja Gawrońskiego, orientalisty Mojżesza Schorra, orientalisty i specjalisty od języków mongolskich − Władysława Kotwicza, orientalista i indolog − Stefana Stasiaka, orientalisty Mojżesza Schorra, wielu lektorów i wykładowców, których zainteresowania naukowe dotyczyły obszaru Bliskiego Wschodu, Azji oraz Zachodniej i Północnej Afryki. Przedostatni rozdział pierwszego tomu monografii to historia lwowskiej romanistyki. Od powstania pierwszej Katedry Filologii Romańskiej w 1900 r. aż do lat trzydziestych XX wieku zdominowała ona była przez wyjątkową osobowość Edwarda Porębowicza, a następnie jego ucznia − Zygmunta Czernego. Ze względu na swoje twórcze i nowatorskie podejście do nauczania obaj romaniści mieli duży wpływa na rozwój studiów romanistycznych nie tylko na Uniwersytecie Jana Kazimierz, ale na kształcenie przyszłych romanistów w całej Polsce. Tom zamyka rozdział ostatni dotyczący filologii angielskiej. W sposób wyczerpujący przedstawiono w nim początki nauczania języka angielskiego i losy poszczególnych lektorów m.in. Józefa Kropiwnickiego, Pawła Postela, Frederica Buttlera, a także asystentów m.in. Klary Blumenfeld, Izydora Ledera, Danieli Suchisław czy Jana Goldmana. Zaprezentowano osiągnięcia naukowe szekspirologa Władysława Tarnawskiego i nieproste jego decyzje podejmowane, które podejmował jako publicysty i działacza politycznego.
Tom drugi trzytomowej monografię poświęcony jest dziejom nauk historycznych, naukom pomocniczym historii, które wspomagają pracę historyka oraz naukom bezpośrednio związanym z metodami badań historycznych (choć zaliczanych dziś do osobnych dziedzin nauk humanistycznych) tzn. antropologią, będącą z pogranicza nauk humanistycznych, społecznych i psychologicznych, której jednym z nurtów jest m.in. archeologia, a także archeologią właśnie, która ze względu na cel tej dyscypliny kojarzy się w tradycji środkowoeuropejskiej (w krajach niemieckojęzycznych i słowiańskich) z historią (zob. np. Klasyfikacja dziedzin i dyscyplin naukowych według OECD), etnologią ─ jedną z dyscyplin antropologii, wchodzącą niejednokrotnie dziś do uniwersyteckich struktur wydziałów historycznych (np. Uniwersytetu Wrocławskiego), a także prehistorią, która przez okres dwudziestolecia międzywojennego była zawsze łączona w programach wykładów Uniwersytetu Jana Kazimierza z antropologią i etnologią.
W monografii nauki historyczne zdefiniowano jako wyodrębnioną grupę katedr (seminariów, zakładów), gdzie zajmowano się badaniami naukowymi w dziedzinie historii, kształceniem historyków i nauczycieli historii. W pracy opisano dzieje nauk humanistycznych przez pryzmat dorobku naukowego wybitnych historyków, archeologów, etnologów i antropologów oraz ich szkół, które powstały pod kierunkiem wybitnych uczonych. Scharakteryzowano kariery naukowe pedagogów i ich wychowanków skupionych wokół jednostek (instytutów, katedr czy zakładów) funkcjonujących na Uniwersytecie Lwowskim. Tom otwiera rozdział poświęcony początkom nauk historycznych jeszcze w czasie funkcjonowania Kolegium jezuickiego (1608−1661) i już po podpisaniu dyplomu przez króla Jana II Kazimierza, na mocy którego miało dojść do nadania lwowskiej uczelni „godności akademii i tytułu uniwersytetu”. Omówiono różne etapy organizacyjne obowiązujące w szkolnictwie wyższym i średnim, podkreślając, że okres ten poprzedzał profesjonalizację badań naukowych. Historia długo nie była oddzielnym przedmiotem nauczania, wykładano ją m.in. w ramach retoryki, traktowano ją jako element poszerzający horyzonty myślowe ówczesnych studentów. Usamodzielniła się dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Temu okresowi poświęcony jest kolejny rozdział. Uniwersytet Lwowski w latach 1869−1914 stał się ważnym ośrodkiem badań historycznych na ziemiach polskich. Duże osiągnięcia naukowe lwowscy uczeni m.in. Ludwik Ćwikliński, Karol Hadaczek, Leon Sternbach osiągnęli w badaniach nad historią starożytną. Lwowska uczelnia w okresie autonomii galicyjskiej należała do jednej z najlepszych w zakresie badań nad antykiem − obok Krakowa i Warszawy − instytucji naukowych. Lwowscy uczeni m.in. Tadeusz Wojciechowski, Henryk Zeissberg, Izydor Szaraniewicz, Michał Hruszewski, Aleksander Semkowicz prowadzili rozległe badania mediewistyczne (m.in. nad Rusią Halicką), oddając w tym zakresie palmę pierwszeństwa jedynie Uniwersytetowi Jagiellońskiemu. Zaakcentowano zasługi historyków-nowożytników m.in. Ksawerego Liskego, Stanisława Zakrzewskiego, Bronisława Dembińskiego, Ludwika Finkla czy Adama Szelągowskiego. Uniwersytet należał do liczących się ośrodków badań i kształcenia uniwersyteckiego w zakresie historii nowożytnej, a ze względu na dynamikę i rozwój badań nad historią Polski i Ukrainy XVI−XVIII wieku był głównym ośrodkiem badań nowożytnych. Ponadto prężnie, dzięki Szymonowi Askenazemu i jego uczniom, rozwijały się studia nad wiekiem XIX. Poza działalnością naukową i edukacyjną ówczesny Uniwersytet Lwowski przygotowywał swoich wychowanków do aktywnego uczestnictwa w życiu naukowym i społecznym. Wsparciem dla historyków były towarzystwa naukowe, np. Towarzystwo Historyczne (od 1924 r. jako Polskie Towarzystwo Historyczne), Towarzystwo Naukowe im. Tarasa Szewczenki czy Towarzystwo dla Popierania nauki Polskiej (późniejsze Towarzystwo Naukowe we Lwowie), a także − lwowskie archiwa i biblioteki m.in. Archiwum Krajowe Akt Grodzkich i Ziemskich i Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Prężnie rozwijające się nauki historyczne przed 1914 rokiem, były twórczo rozwijane w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Rozdział trzeci jest poświęcony naukom historycznym w tym okresie. Co prawda część profesorów po zakończeniu I wojny światowej opuściła Lwów, przenosząc się m.in. do Wilna czy Poznania albo dzieląc swoje zatrudnienie pomiędzy Uniwersytetem Jana Kazimierza i Uniwersytetem Jagiellońskim, ale była na uczelni nowo wykształcona kadra naukowo-dydaktyczna i ona wzmocniła swoim potencjałem dawnych profesorów. Szeroki był zakres podejmowanych tematów badawczych, niektóre z nich były kontynuacją badań podjętych jeszcze przed rokiem 1914, inne były obszarami nowymi. Do najwybitniejszych uczonych w tym czasie należeli m.in. z historii starożytnej Konstanty Chyliński i jego najwybitniejszy uczeń Kazimierz Zakrzewski, z historii powszechnej i nauk pomocniczych Jan Ptaśnik i Teofil Modelski oraz ich uczniowie m.in. Łucja Charewicz i Marian Haisig, z historii nowożytnej Adam Szelągowski, który kontynuował swoje badania rozpoczęte jeszcze wcześniej, z historii wychowania Stanisław Łempicki. Istotne miejsce zajmowały naukowe siły pomocnicze w poszczególnych katedrach m.in. w Katedrze Historii Powszechnej Średniowiecznej, w Katedrze Historii Powszechnej Nowożytnej czy w Katedrze Historii Polski. Osobne miejsce w monografii zajmują antropologia, etnologia, archeologia i prehistoria, którym poświęcono czwarty rozdział. Wiele miejsca poświęcono osiągnięciom naukowym wybitnym kierownikom katedr oraz ich profesjonalizmowi, zdolnościom organizacyjnych i umiejętnościom skupiania wokół siebie młodych naukowców i studentów. Szczególne zasłużony dla rozwoju antropologii, w zakresie m.in. etnogenezy i geograficznego zróżnicowania ras, był Jan Czekanowski − twórca lwowskiej szkoły antropologicznej. Tworzyli ją min. prócz historyków, antropologów i etnografów (np. Bolesław Rosiński, Karol Stojanowski, Stanisław Klimek, Tadeusz Henzel), medycy, psychologowie, pedagodzy, zoolodzy i prawnicy. Adam Fischer i jego współpracownicy zatrudnieni w Katedrze Etnologii w zasadniczy sposób wpłynęli na rozwój historii kultury ludowej (subdyscyplina etnologii). Zajmowali się zarówno kulturą materialną, jak i duchową ziem południowo-wschodniej Polski, prowadzili prace etnograficzne m.in. na Huculszczyźnie, Bojkowszczyźnie, Łemkowszczyźnie i Podolu, wykorzystując nowoczesne metody m.in. kartowania terenu. Eksplorację prowadzili także pracownicy Katedry Archeologii Klasycznej i Prehistorii. Znaczący dorobek z zakresu archeologii mają m.in. Karol Hadaczek − badacz np. tzw. kultury przeworskiej, Edmund Bulanda − uczony zajmujący się m.in. archeologią chrześcijańską oraz historią i topografią starożytnego Rzymu, a także uczniowie Bulandy − egiptolog Kazimierz Michałowski oraz specjalista od starożytnej Grecji i Rzymu − Kazimierz Majewski.
W pełniejszemu zrozumieniu dziejów Lwowskiego Uniwersytetu, czasami bardzo zaciętych konfliktów polsko-ukraińskich o posiadanie ukraińskiego uniwersytetu i prawo używania języka ukraińskiego na Uniwersytecie Lwowskim służy przedostatni artykuł drugiego tomu. Formalnie uczelnia była dwujęzyczna od 1871 r., ale praktyka była zupełnie inna. Zwłaszcza pod koniec XIX w., kiedy Ukraińcy wzmocnili swoją pozycję w Galicji pod względem instytucjonalnym i ideologicznym, nasiliły się żądania otrzymanego wcześniej prawa − dwujęzyczności uczelni. Nieliczni Ukraińcy pozostali na Uniwersytecie Lwowskim, inni rozpoczęli prace na nowo powstałym Tajnym Uniwersytecie Ukraińskim. Doświadczenia zdobyte wówczas część z nich wykorzystała już w nowej rzeczywistości politycznej w 1939 r., pracując na Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki.
Tom drugi kończy artykuł problemowy opisujący funkcjonowanie nauk historycznych w okresie dwóch okupacji sowieckich (w czasie okupacji niemieckiej Uniwersytet był zamknięty). W rezultacie sowieckiej reorganizacji w latach 1939−1941 nastąpiła prawdziwa zapaść intelektualna. Rozpoczęły się aresztowania i deportacje. Część przedwojennej kardy została zwolniona albo prowadziła działania pozorowane, chcąc przetrwać z okupacyjnej rzeczywistości. Wśród zatrudnionych − na nowo utworzonym Wydziale Historycznym − było tylko dziesięciu przedwojennych pracowników naukowych (w tym siedmiu Polaków i trzech Ukraińców), ale żaden z nich nie miał stopnia doktora. Wykładowcami byli głownie przybysze z Ukrainy wschodniej. Wprowadzono obowiązek wykładania w języku ukraińskim. On też stał się językiem sowieckiej indoktrynacji, podobnie jak nowo utworzone katedry, m.in. Historia Narodów ZSRR czy Historia Kolonialnych i Zależnych Krain. Podczas drugiej okupacji sowieckiej, mimo że Uniwersytet Lwowski wznowił swoją działalność, nasilające się represje wobec Polaków m.in. szykany, aresztowania, wysiedlenia z zajmowanych mieszkań skłoniły naukowców do opuszczenia Lwowa.
Na tom trzeci monografii składają się cztery artykuły problemowe. Pierwszy z nich dotyczy historii filozofii rozumianej jako grupy dyscyplin, które obejmują logikę, psychologię, metafizykę i ontologię, teorię poznania, etykę i estetykę, a także historię filozofii jako dyscyplinę pomocniczą. Charakter filozoficzny miała także m.in. teologia moralna wykładana na Wydziale Teologicznym. Nauczanie filozofii rozpoczęło się w Kolegium Jezuickim i było kontynuowane przez cały okres istnienia Uniwersytetu Lwowskiego. Okres świetności filozofii we Lwowie przypada na koniec XIX wieku, a jej „złoty okres” − na lata 1918−1939. Dwudziestolecie międzywojenne miało duże znaczenie nie tylko dla filozofii lwowskiej, ale dla rozwoju filozofii jako dyscypliny w ogóle. Na Uniwersytecie Lwowskim pracowali najwybitniejsi filozofowie XX wieku. Powstała i twórczo rozwijała swoje idee lwowsko-warszawska szkoła filozoficzna Kazimierza Twardowskiego − fenomen filozoficznej myśli na skalę światową. To wśród lwowskich uczonych narodziły się różne idee m.in. wielowarstwowa koncepcja dzieła literackiego Romana Ingardena, teoria wielości rzeczywistości Leona Chwistka, idee logik wielowartościowych Jana Łukasiewicza czy zasady gramatyki kategorialnej Kazimierza Ajdukiewicza. Różnorodność i wielość myśli filozoficznej podporządkowana była postulatom: jasnego wypowiadania się, należytego uzasadniania tez i prowadzenia rzetelnej dyskusji. Wszyscy uczniowie szkoły Twardowskiego musieli ich przestrzegać. Wychowankowie Twardowskiego po wojnie zasilili różne ośrodki naukowe w całej Polsce. W tym gronie znalazło się ponad trzydziestu późniejszych profesorów. Byli to nie tylko filozofowie, ale również psycholodzy i filolodzy.
Drugi rozdział w tym tomie poświęcony jest teologii. Ze względu na metody filozoficzne, którymi się posługuje, jest zaliczana do humanistyki. W artykule problemowym teologię zdefiniowano jako nauki teologiczne, które były wykładane na Wydziale Teologicznego przez niemalże trzy wieki tzn. od początku istnienia Akademii Lwowskiej aż do jego zamknięcia we wrześniu 1939 roku. W pracy dużo miejsca przeznaczono na omówienie m.in. struktury wydziału i pełnionych przez duchownych funkcji na przestrzeni wieków. Zwrócono uwagę na udział poszczególnych profesorów i wykładowców w życiu naukowym m.in. zdobywanie stopni naukowych, obszary prowadzonych badań, publikacje. Podkreślono, że w historii Uniwersytetu Lwowskiego trzydziestu trzech rektorów wywodziło się z Wydziału Teologicznego. W różnych okresach byli to duchowni m.in. Wacław Betański, Andrzej Zaisl, Jan Hoffmann, Onufry Krynicki, Klemens Sarnicki, Józef Bilczewski. Scharakteryzowano aktywność lwowskich teologów m.in. ich zaangażowanie w działalność Polskiego Towarzystwa Teologicznego (od 1924 r.), wydawanie „Przeglądu Teologicznego” (późniejszego czasopisma „Collectanea Theologica”). Omówiono znaczenie Wydziału Teologicznego w zdobywaniu solidnego wykształcenia i w przygotowaniu do pracy duszpasterskiej duchownych katolickich trzech obrządków.
Dwa kolejne rozdziały tego tomu zawierają informacje na temat dziejów nauki związanej z szeroko pojętą sztuką. Omówiono dzieje muzykologii, działalność wybitnego muzykologa i historyka muzyki Adolfa Chybińskiego, a także jego wkład w powstanie „lwowskiej szkoły muzykologicznej”. Muzykologię i historię sztuki na Uniwersytecie Lwowskim łączy postać wybitnego historyka sztuki Jana Bołoz Antoniewicza, który jako pierwszy poddał Wydziałowi Filozoficznemu Uniwersytetu Lwowskiego myśl utworzenia na lwowskiej uczelni katedry muzykologii. Temu historykowi, jak i innym historykom sztuki m.in. Władysławowi Podlasze, Mieczysławowi Gębarowiczowi, Karolinie Lanckorońskiej, poświęcony jest rozdział czwarty. Szczegółowo przedstawiono w nim dzieje historii sztuki jako kierunku uniwersyteckiego. Scharakteryzowano działania podejmowane przez lwowskich historyków sztuki w szerszym kontekście i opisano ich działalność konserwatorską na tle życia artystycznego Lwowa XIX wieku.
We wstępach do poszczególnych tomów poczyniono pewne ustalenia terminologiczne. W monografii używano przede wszystkim etnonimu Ukrainiec i przymiotnika ukraiński, pozostawiając etnonim Rusin i przymiotnik ruski (rusiński) jedynie w cytatach oraz przywoływanych oficjalnych dokumentach państwowych jeszcze w latach trzydziestych XX wieku. Zwłaszcza do tych najwcześniejszych dziejów Uniwersytetu Lwowskiego sporadycznie stosowany jest podwójny zapis Rusin (Ukrainiec), ruski (ukraiński) lub ruski/ukraiński, wskazując jednoznacznie poprzez kontekst, że chodzi o Ukraińców.
Zastosowano nazwę Uniwersytet Lwowski w stosunku do całego omawianego okresu, od początku powstania uczelni aż do czasów współczesnych. Starano się używać nazw odpowiednich dla danej epoki, m.in. Akademia Lwowska (1661−1773), Uniwersytet Józefiński (1784−1805), Liceum Lwowskie (1805−1817), Cesarsko-Królewski Uniwersytetu im. Franciszka I (1817-1918), Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (1919-1939), od 1939 roku Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki, Podziemny Uniwersytet Jana Kazimierza (1941−1944). Nazwę Uniwersytet Lwowski stosujemy najczęściej traktując ją jako swoisty hiperonim.
Po tomie trzecim znajdują się także dwa interaktywne inwentarze, które są nieodłączną częścią monografii.
Anna Dąbrowska
Helena Sojka-Masztalerz